ख्यालठट्टामा खप्पिस सिमोन

सन् १९७६ लाई अन्तर्राष्ट्रिय महिला वर्षका रुपमा मनाइएको थियो　। यसमा सिमोनको रमाइलो टिप्पणी थियो- अर्काे वर्ष अन्तर्राष्ट्रिय समुद्र वर्ष मनाइनेछ　। अनि, अन्तर्राष्ट्रिय घोडा वर्ष, अनि कुकुर वर्ष, अनि अरु अरु वर्ष　।

सिमोन द बोभारसँग मेरो पहिलो भेट सन् १९७० मा भएको हो　। खासमा, म जाँ पाल सार्त्रलाई भेट्न गएकी थिएँ　। त्यसैले, मसँग भेटिनुलाई सिमोनले त्यति उत्साहजनक रूपमा लिइनन् होला　। त्यतिवेला म पेरिसमा विदेशी संवाददाताका रूपमा काम गरिरहेकी थिएँ　। तिनताका स्टेट सेक्युरिटी कोर्ट -राज्य सुरक्षा अदालत)मा धेरै अपमानजनक राजनीतिक मुद्दा चलाइएको थियो　। प|mान्समा समाजवादी पार्टी सत्तामा नआएसम्म त्यो कोर्ट जारी राखिएको थियो जो अर्धसैनिक संरचनामा चल्थ्यो　। मई १९६८ मा पेरिसमा विद्यार्थी आन्दोलन चर्किएको थियो　। विद्यार्थी कारखाना कब्जा गर्थे, र मालिकलाई बन्धक बनाउँथे　। त्यसो गर्नेलाई प्रहरीले समात्थ्यो र मृत्युदण्डसमेत दिन्थ्यो, त्यही कोर्टमार्फत　। म यस्ता घटनाले पेरिसमा पारेको प्रभावका विषयमा बुझ्न त्यहाँ पुगेको थिएँ, खासगरी, औद्योगिक र सामाजिक प्रभाव　। प|mान्स र पश्चिम जर्मनीमा त्यसवेला एउटा बहस निकै प्रचलित थियो　। त्यो थियो- क्रान्तिकारी हिंसाको सवालमा कुनै व्यक्तिलाई प्रतिरोध गर्ने अधिकार छ कि छैन ? छ भने, कतिसम्म या कति मात्रामा प्रतिहिंसा जायज हुन्छ ?

त्यस समयमा सार्त्रले खुलेर माओवादीको पक्ष लिए　। समर्थक र प्रचारक दुवैका रूपमा सार्त्रले माओवादीको विपक्षमा चलाइएको मुद्दाको विषयमा कडा आलोचना गरे　। उनको विरोधले सरकारलाई साह्रै गाह्रो पार्‍यो　। किनभने, त्यतिवेला त्यो राजनीतिक मुद्दा चरम अवस्थामा चलिरहेको थियो　।

म बुलेवार रास्पाइलमा सार्त्रको एक कोठाको फ्ल्याटमा अन्तर्वार्ता लिन पुगेँ　। उनी आधा घन्टाको अन्तर्वार्ता दिन तयार भएका थिए　। हामी अन्तर्वार्ताको अन्त्यतिर एउटा महत्त्वपूर्ण विषयमा कुरा गर्दै थियाँै　। ठीक त्यहीवेला, फ्ल्याटको ढोकाको ताल्चामा साँचो घुस्यो र सिमोनभित्र आइन्　। उनले मलाई कर्के नजरले हेरिन् र सार्त्रलाई कतै पत्रकार सम्मेलनमा जानुपर्ने याद दिलाइन्　।

सिमोन सार्त्रको टेबुलमा बसेकी थिइन्　। बीचबीचमा आत्तिएर उठ्थिन्　। ढिलो भएकोमा उनको व्यग्रतालाई बुझेकी थिएँ मैले　। म स्वयं आत्तिएकी थिएँ　। मेरो पहिलो भेट थियो यो　। मलाई उनी साह्रै रुखी लाग्यो　। पछि, मैले थाहा पाएँ- उनी असाध्यै हठी र कुनै पनि हालतमा सम्झौता नगर्ने स्वभावकी रहिछिन्　। अन्तर्वार्ता सकिएपछि हामी तीनजना लिफ्टबाट तल ओर्लियौँ　। कुरा गर्दै जाँदा मैले सिमोनले मेरो उपेक्षा गरेको अनुभव गरेँ　। तर, मलाई त्यसले खासै फरक पारेन　। आफ्नो उपेक्षामा पनि म दुःखी भएकी थिइनँ　। बरु, खुसी थिएँ　। मेरा लागि द सेकेन्ड सेक्सकी लेखिकासँग भेट्न पाउनु नै ठूलो कुरा थियो　। उनीसँगको भेट मेरा लागि साह्रै मर्मस्पर्शी थियो　। सिमोनको काम र जीवन एक प्रतीक थियो जुन आजसम्म पनि कायमै छ　। उनी परम्परा, पूर्वाग्रह र सम्पूर्ण रुढीहरूबाट मुक्त थिइन्　।

त्यसवेला गर्भपतन निषेधविरुद्ध प|mान्सको पहिलो महिला समूहले जोडदार आन्दोलन सुरु गरेको थियो　। प्रसिद्ध महिला हस्तीहरूसहित तीन सय ४३ महिलाले गर्भपतन गराएको सार्वजनिक रूपमा स्वीकार गरेका थिए　। र, गर्भपतनको अधिकारको माग गरेका थिए　। उनीहरूमध्ये सिमोन पनि एक थिइन्　। केही महिनाअघि नारीवादी प्रकाशन 'लान जेरो'ले सार्त्रसँगको सम्बन्धलाई लिएर सिमोनलाई गम्भीर आरोप लगाएको थियो　। पुरुषको प्रकाशन 'द ला मोर्देर्न'सँग जोडिएको र त्यसका लागि काम गरेका कारण उनले तीखो आलोचना सहनुपर्‍यो　। अधिकांश नारीवादी महिला एकढिक्का भएर उनीविरुद्ध लागेका थिए　। उनीहरूको तर्क थियो- पुरुषसँग अन्तरंग सम्बन्ध भएका महिला नारी आन्दोलनमा सहभागी हुनै सक्दैनन्　। त्यतिवेला आन्दोलनमा लागेका केही महिलाले सिमोनलाई सम्पर्क गरेका थिए र आफ्नो आन्दोलनलाई सघाउन आग्रह गरेका थिए 　। उनी निःसर्त त्यसका लागि तयार भइन्　। हामी नारीवादीका लागि सिमोन आन्दोलनमा आउनु एक बलियो भरोसा मात्रै थिएन, उनले हाम्रो आन्दोलनमा उत्साह पनि थपिदिएकी थिइन्　। उनले नारी आन्दोलनलाई सक्दो सहयोग गरिन्　।

सन् १९७० को अन्त्यमा म ती महिलाहरूसँग काम गरिरहेकी थिएँ जसले सिमोनसँग राजनीतिक मोर्चामा काम गरेका थिए　। यस महिला मोर्चाका कैयाँै महत्त्वपूर्ण काममध्ये एक थियो- प|mान्समा गर्भपतनको गैरकानुनी नेटवर्कको स्थापना र त्यसको प्रचार　। साथै, गर्भपतन गराउँदा शल्यक्रिया गर्नुपर्ने बाध्यताको विकल्पको खोजी र विकास　। हामी त्यसवेलाको पाम्पिडु सरकार नारीवादीविरुद्ध कसरी प्रस्तुत हुन्छ, स्पष्ट थिएनाँै　। त्यसैले हामीले ख्यातिप्राप्त हस्तीको घरमा लुकेर बस्ने निर्णय गर्‍यौँ　। सिमोनले हामीलाई आफ्नो अपार्टमेन्ट खुसीसाथ उपलब्ध गराइन्　। सन् १९७४ मा सिमोनले 'लिग फर विमेन राइट्स' नामक संस्था खोल्ने प्रस्ताव राखिन्　। उनी लामो समय त्यस संस्थाको अध्यक्ष पनि भइन्　। गर्भपतन अभियानमा हामी नारीवादीले तीव्र गतिमा सुरुवात गरेका थियौँ र त्यसको फल पनि आश्चर्यजनक रह्यो　। आन्दोलनको सुरुवात केही दर्जन कार्यकर्तालाई लिएर भएको थियो　। केही महिनामै आन्दोलनमा लाग्ने महिलाको संख्या सय नाघ्यो　। त्यतिवेला हामी सबै महिला उनलाई सम्मान गरेजस्तो गथ्र्याैं, तर पछि बिस्तारै हामीले उनलाई साँच्चिकै सम्मान गर्न थालेका थियाँै　। उनी प्रत्येक बैठकमा ठीक समयमा पुग्थिन्　। समयको हेक्का नगर्नेसँग रिसाउँथिन्　। कुरा यताउता नघुमाई सीधै विषय प्रवेश गर्ने उनको बानी थियो　। उनको स्वभाव पनि निकै उन्नत हुन्थ्यो　। बैठक प्रचार अभियानमा हामी व्यस्त रहन्थ्याँै　। साँझ हामी सँगै खाना खान्थ्यौँ　। पालैपालो खाना बनाउने गथ्र्याैं हामी　। तर, सिमोनले कहिल्यै खाना बनाइनन्　। उनी खाना पकाउन मन पराउँदैनथिन्　। सिमोनले नारीवादसँग एककिसिमको दूरी बनाएकी थिइन्　। उनलाई विश्वास थियो- समाजवादमा नारीका सबै समस्या आफँै समाधान हुन्छन्　। हामीलाई कार्यालयकोेे भाडा तिर्न दुई हजार प|mंैक चाहिएको थियो　। हामीले सिमोनसँगको साक्षात्कार प|mान्सको एक साप्ताहिक 'ल नुवेल आब्जेरवातुआर'लाई बेच्यौँ र त्यसबाट आएको रकमले नपुगेपछि सदस्यहरूबाट अलिकति रकम उठायौँ　। सन् १९७२ मा छापिएको उक्त साक्षात्कारले इतिहास कायम गर्‍यो　। त्यसपछि सिमोनले सार्वजनिक रूपमा आफूलाई नारीवादी हँु भन्न थालिन्　। यो अन्तर्वार्ता संसारका धेरै भाषामा अनुवाद भयो　।

त्यसको एक वर्षपछि मैले पश्चिम जर्मनीको टेलिभिजनका लागि सिमोन द बोभारमाथि एक डकुमेन्ट्री फिल्म बनाए　। मैले मूलतः पश्चिम जर्मनीको टेलिभिजन र रेडियोका लागि काम गरँे　। सिमोनले त्यो डकुमेन्ट्री फिल्म मन पराइन्　। उनी र सार्त्रले आफ्नो सम्बन्धबारे खुलेर जवाफ दिए　। उनीहरूको सम्बन्ध प्रेम, समता र स्वतन्त्रतामा टिकेको थियो　। त्यो धेरै पिँढीका लागि आदर्श सम्बन्ध थियो　।

अब सिमोन र मेरो सम्बन्ध राजनीति र पत्रकारिताबाट बढेर व्यक्तिगत भइसकेको थियो　। मलाई त्यसवेला छतमा बसेर गरेका कैयाँै रमाइला कुराको याद छ　। हामी धेरैजसो भगवान् र संसारको धज्जी उडाएर कुरा गथ्र्याैं　। हामी तीनैजनाको एउटा समान स्वभाव थियो- हामी खुब गफ गर्थ्यौं र धेरैलाई उडाउँथ्यौँ　।

सिमोन चरित्रवान् र इमानदार थिइन्　। उनको प्रतिक्रिया स्पष्ट, सटीक र व्यंग्यपूर्ण हुन्थ्यो　। सन् १९७६ लाई अन्तर्राष्ट्रिय महिला वर्षका रूपमा मनाइएको थियो　। यसमा उनको टिप्पणी थियो- अर्काे वर्ष अन्तर्राष्ट्रिय समुद्र वर्ष मनाइनेछ　। अनि, अन्तर्राष्ट्रिय घोडा वर्ष, अनि कुकुर वर्ष, अनि अरू-अरू वर्ष　। पुरुष नारीलाई मूल्यहीन वस्तु ठान्छन्　। त्यसैले महिलाले पुरुषलाई गम्भीरतापूर्वक लिएर एक वर्षभन्दा बढी मूल्य दिनु जरुरी छैन 　।'

सन् १९७८, जनवरीमा सिमोनको सत्तरीऔँ जन्मदिवसका दिन हामीबीच लामो कुराकानी भयो　। वृद्धावस्था र उनको निजी अनुभवबारे कुरा भएको थियो　। उनले वृद्धावस्थामाथि एक किताब लेखिन्- 'ओल्ड एज'　। मेरो विचारमा यो आमुल परिवर्तनकारी दृष्टि र गहिराइका हिसाबले 'द सेकेन्ड सेक्स'जत्तिकै बेजोड छ　। उनी आफ्नो वृद्धावस्थामा पनि उस्तै थिइन्　। त्यतिवेला पनि धेरै यात्रा गर्थिन्　। आफ्ना साथीलाई नै उनी परिवार ठान्थिन्　। उनी भन्थिन्, 'म आफ्नो जीवनको अन्तिम समयसम्म पनि एक्लै हुन्न　।' सार्त्रको मृत्यु उनका लागि भयानक चोट थियो जसले उनलाई जीवनभरि दुखाइरह्यो　।

सिमोन हठी स्वभावकी थिइन्　। कुरा गरिरहँदा उनी बीचैमा सार्त्रलाई रोक्थिन्　। सिमोन आफ्नो जीवनमा धेरै आनन्द पाएँ भन्थिन्　। उनको आनन्द थालमा पस्किएको भात खानुमा थिएन　। लक्ष्य प्राप्तिका लागि निकै साहससाथ जुट्थिन् सिमोन　। एक ठाउँमा उनले लेखेकी छिन्, 'अल्जेरियाको कुनै मरुभूमिमा म रोकिएको थिएँ　। त्यहाँको तापक्रम १०४ डिग्री फरेनहाइट थियो　।' त्यसपछि कसैले उनलाई सोधेछ, 'त्यस्तो ठाउँमा तपाईं के गरिरहनुभएको थियो ?' सिमोनले जवाफ दिएकी थिइन्, 'म काम गरिरहेकी थिएँ　।'

अनुवादः प्रमिला देवकोटा